Ой, маліна-журавіна…

Жанчынам шматпакутнага  краю, ацалелым на крывавых дарогах Вялікай Айчыннай вайны і вывеўшым у галодную разруху сваіх дзяцей «у людзі», прысвячаецца.

СВЕТЛЫМ суботнім дзянёчкам Гануля падаіла ў абед Зорачку, малако працадзіла ў збаны. Затым парачку з іх паставіла ахалоджвацца ў крынічную ваду. Зрабіўшы яшчэ тое-сёе па гаспадарцы, пачала збі­рацца ў дарогу.

— Мама, вы ку­ды? — пацікавілася дачка Юзя.

— Да Максіма Танка, заказваў на сёння прывезці ма­лака, тварагу, яек. Казаў, што
будзе на возеры з сям’ёй.

— А можна і мы з Ірынай з вамі, так хочацца жывога паэта пабачыць!

— Збірайцеся, мне што, хіба шкада?

—     А што нам збірацца, мы гатовы!

—     Тады, даражэнькія, у дарогу.

Неўзабаве яны ўжо бадзёра крочылі ланцужком па звілістай сцяжынцы ў чэрвеньскім духмяным разнатраўі на бераг возера, дзе ля просценькага прычалу ў ліку іншых стаяў і човен Варановічаў. За вёслы села Юзя, а на карме прымасціліся яе маці і сяброўка Ірына. Лодка, хаця і самаробная, лёгка слізгацела па ласкавых азёрных хвалях і, вытрымліваючы ўзяты курс, даволі хутка набліжалася да заходняга берага Нарачы. Там, выцягнуўшы на пясчаную водмель човен, падарожніцы накіраваліся да драўлянага доміка ў акружэнні стройных сосен. Адтуль ім насустрач выйшаў статны мужчына гадоў на трыццаць пяць, гожа складзены, са скупой, але ветлівай усмешкай на твары.

— Вось Яўгеній Іванавіч, — паві­таўшыся з ім, сказала Гануля, — даставілі вашу замову, як і прасілі.

—     Дзякуй за клопат, — адказаў Максім Танк і пацікавіўся, кіўнуўшы галавой на дзяўчат: — А гэта што за паненкі?

—     Мая дачка Юзя і яе сяброўка Ірына, не разлі вада…

—     Непадробнае сяброўства — справа добрая, і ў жыцці проста жаданае, — ухваліў дзяўчат паэт і нязмушана прапанаваў: — А можа вам верш прачытаць?

—     Будзем вельмі рады! — у адзін голас усклікнулі тыя і шчыра прызналіся: — Мы таму сюды і патрапілі, каб толькі вас убачыць ды голас пачуць…

—     Ну, і як, не расчараваліся?

—     Ніколечкі! — усклікнула Юзя.

—     У такім разе слухайце:

З легендаў і казак

былых пакаленняў,

З калосся цяжкога

жытоў і пшаніц,

З сузор’яў і сонечных

цёплых праменняў,

З грымучага ззяння

бурлівых крыніц,

З птушынага шчэбету,

шуму дубровы,

І з гора, і з радасці, і ўсяго

Таго, што лягло

назаўсёды ў аснову

Святыні народа,

бяссмерця яго, —

Ты выткана,

дзіўная родная мова…

—     А ці можна, што-небудзь пра каханне? — папрасіла Ірына.

— Чаму ж не:

Апала зорка, і на міг

Здалося мне, што гэта ты

Сярод сузор’яў залатых

Мільгнула ў трыснік густы.

Я ў човен кінуў два вяслы,

Бярэмя снасцяў рыбака,

І, узняўшы ветразі, паплыў

Цябе і клікаць, і шукаць.

Але на гладзі вадзяной,

Аж па крутыя берагі,

Убачыў я перад сабой

Адны кругі, адны кругі.

Пасля вершаў завязалася нетаропкая размова, Яўген Іванавіч пацікавіўся ў дзяўчат жыццём-быццём.

—     Няма пакуль чым асабліва хваліцца, — адгукнулася Ірына, — ачуньваем пасля вайны.

—     Што, хапіла ліха? — падтрымаў тэму Максім Танк.

—     Ой, і не кажыце! — адазвалася дзяўчына. — Давялося зведаць і нямецкі канцлагер, і ў віленскіх Лукішках па дарозе туды пабываць. Колькі буду жыць, трыццаць трэцюю камеру не забуду. Адзін жах!

—     Чакайце, чакайце, вось дык супадзенне, — ажывіўся паэт, — якраз у гэту камеру і мяне кідалі польскія ўлады. Праўда, мая арыштанцкая адысея па змрочных Лукішках была да верасня трыццаць дзявятага…

На той момант Ірына не стала паглыбляцца ў невясёлыя ўспаміны, бо надышла пара развітвацца: і так занялі ў Мак­сіма Танка багата часу. Ды і дахаты трэба было спяшацца, дзе чакалі розныя гаспадарчыя справы. Затое на зваротнай дарозе многае ўзгадалася, праляцела перад вачыма бы жудасны сон.

У пачатку дзяцінства ўсё складвалася быццам і няблага. Бацька, Пётр Аляксандравіч, цудоўна іг­раў на скрыпцы. І суседзі па вёсцы Швакшты — натуры музычныя: адзін віртуозна ўпраўляўся з цымбаламі, другі — з кларнетам. Жылі паміж сабой дружна, сябравалі. Спрыялі гэтаму і агульныя інтарэсы: іх зла­джанае трыа часта запрашалі на розныя масавыя забавы, вяселлі. Нярэдка — да заможных лю­дзей. Тады тата вяртаўся дадому задаволены, высыпаў на стол перад дамашнімі багата сярэбраных манет. Грошы не любіў назапашваць,  укладваў у сваю гаспадарку. Таму і мелі з паўсотні гектараў зямлі, двух коней, кароў, трымалі іншую жыўнасць. Стаяла на падворку і брычка — адзін з тагачасных сімвалаў заможнасці. Адно кепска — хварэў на сухоты. Аднойчы, едучы з Ірынай на брычцы да знаёмага доктара пад Лынтупы, казаў, паказваючы на лес уздоўж дарогі:

—     Вось, дачушка, як падрасцеш, прадам гэты шнур лесу, каб было чым заплаціць за тваю вучобу. Атрыма­-
еш добрую адукацыю, лепш зможаш уладкавацца ў гэтым жыцці.

Намеры па адукацыі сваіх дзяцей Пётр Аляксандравіч меў сур’ёзныя, нягледзячы на тое, што ў сям’і іх было пяцёра: трое хлопцаў і дзве дзяўчынкі. Аднак з таго спадзявання нямногае ажыцця­вілася. Калі Ірынцы было сем га­доў, бацькі не стала, даканала хвароба. У тым жа 1932 годзе яна пайшла і ў першы клас. Школа была якраз у доме праз вясковую вуліцу, куды можна было бегаць босай на ўрокі да позняй восені. А гадоў з дзесяці давялося і серп у рукі ўзяць — дзе ж маці адна ўправіцца са збажыной? Участкі жытам засявалі ладныя, працаваць даво­дзілася да знямогі. Большасць вяскоўцаў мелі невялікія надзелы зямлі. Гледзячы на вузкія палоскі, Ірынка казала Алене Антонаўне:

— Мама, як ім добра: выйшлі, хуценька зжалі і пайшлі дахаты. А наш шнур такі шырокі і доўгі, навошта ён нам такі, мы тут за тыдзень не ўправімся…

Не разумела яшчэ дзяўчынка, што зямля і хлеб, лес і ладная гаспадарка дазвалялі такой сям’і больш-менш прыстойна існаваць пры панскай Польшчы, не абрынуцца ў шматлікія шэрагі парабкаў, блукаючых па навакольных вёсках у пошуках кавалка хлеба. Мабыць, таму маці, якая сама не ўмела ні чытаць, ні пісаць, была не ў захапленні ад вучобы дачкі, нават у школу не хацела аддаваць. Настаўнік Гайдукевіч пасля таго, як Ірынка закончыла чатыры класы ў Швакштах, казаў Алене Антонаўне:

—     Пані Шнітоўска, пасылай дачку вучыцца ў Кабыльнік. Такая малайчына, паспявае на адны пяцёрачкі. А вось сын твой лянуецца, зусім не хоча вучыцца.

—     Не, а за што я ёй кніжкі куплю. Няхай лепш кудзелю прадзе.

Ірынка, якая прысутнічала пры гэтай размове, у плач:

—     Мама, хачу далей вучыцца. Тата казаў, што лесу ў нас многа, можна прадаць.

—     Пані Шнітоўска, не рабі так, — вёў сваю лінію настаўнік, — зробіш памылку. Калі так хоча дзяўчынка, няхай вучыцца, тым больш — на дзіва здольная.

Як кажуць, не без скрыпу, аднак у школу маці Ірынку выправі­ла. У Кабыльніку яна скончыла пяты-шосты класы, зноў жа на выдатна, а сёмы толькі пачала — прыйшлі Саветы. Школу перавялі ў Галянова, дзе стаяў панскі маёнтак. Сёння на тым месцы ўжо ніякіх слядоў не засталося, усё парасло лесам. Са зменай улады, карэнным чынам мяняўся і лёс вельмі многіх людзей, якія раптоўна апынуліся зусім у іншай грамадска-эканамічнай фармацыі. А не паспела яшчэ больш-менш наладзіцца новае жыццё, як грымнула Вялікая Айчынная вайна…

Фашысты, мала што вераломна напалі на краіну, пачалі яе па-чорнаму рабаваць. Вывозілі ў Нямеччыну лес, збожжа і жывёлу, а неў­забаве і да мірных жыхароў дабраліся. Спісы на адпраўку складаў згодна з разнарадкай прызначаны акупантамі стараста. Відаць, меў нейкую злосць на Шнітоўскую, бо ў першую ж адпраўку загадаў за­прагаць каня і везці разам з астатнімі і дачку Ірыну на чыгуначную станцыю ў Вілейку. Няма чаго рабіць, давялося падпарадкавацца. На выедзе з Вузлы ўтварыўся цэлы абоз, многія ішлі пешшу, паабапал дарогі — немцы з аўтаматамі. Калі дабраліся да Журых, афіцэр скамандаваў спыніцца, далі колькі часу папіць вады, справіць свае патрэбы. Салдаты «заняліся» больш сталымі дзяўчатамі, адво­дзячы іх то за хлеў, ці за капу сена на падворках вяскоўцаў альбо ў недалёкі хмыз. Меншыя, прысеўшы ля фурманак гуртком, у страху і здранцвенні перад няўмольнай анархічнай вакханаліяй, зарумзалі, размазваючы па шчоках слёзы. Хто ім мог дапамагчы ў такой сі­туацыі, заступіцца? Ніхто! Ірына, а з ёй яшчэ некалькі дзяўчат, зайшлі ў адну з хат папіць вады. У доме іх стрэла старэнькая бабуля:

— А дзеткі вы мае, хавайцеся пакуль не позна! Куды вы сабра­ліся, што вас там добрага чакае, на той Нямеччыне? Калі хочаце, можаце пакуль у гэтай хаце ці на гарышчы затаіцца.

—     Дык немцы па пустой фурманцы нас адразу спахопяцца.

—     Ім цяпер, як бачыце, не да гэтага. А калі яшчэ кемлівасці крышку праявіць, ніколі не спахопяцца. Вы бачыце колькі людзей пехатою ідзе, многія з іх будуць толькі рады, калі хтосьці падвязе. Я вам у гэтым дапамагу…

Ледзь ці не да вечара дзяўчаты адсядзелі цішком на гарышчы хаты мудрай бабулі. У вёсцы ўсё заставалася спакойным, і яны, шчыра падзякаваўшы спагадлівай гаспадыні за прытулак і абед, пайшлі па дарозе да Любані. Там на скрыжаванні стаялі немцы, на якім бадзягам па волі лёсу трэба было павярнуць на Карабаны. Пост мінулі ўдала. Можа паспрыяла і тое, што перад гэтым дзяўчаты нарвалі жоўтага лубіну, іншай травы, якую неслі ў руках па ладным ахапку. Маўляў, займаемся справай. Дарэчы аказалася і неблагое веданне Ірынай нямецкай мовы. Калі салдаты пацікавіліся ў іх:

—     Wohin geht ihr?1

—     Wir arbeiten, wir arbeiten. Auf Wiedersehen!2 — адказала Ірына.

Хаця немцы іх і не спынілі, страху дзяўчаты нацярпеліся, ногі, якія адразу зрабіліся ватнымі, ледзь-ледзь перастаўлялі. Ужо за Любанню Іры­на з удзячнасцю ўс­помніла свайго дзя­дзю Бенядзікта, які жыў у Кабыльні­ку, цудоўна валодаў нямецкай мовай. Ка­лі дзяўчына вучылася там у школе, часта заставалася начаваць у сваякоў. І дзядзя ў вольныя вечары ахвотна дапамагаў пляменніцы добра засвоіць урокі замежнай мовы.

Да Карабанаў да­браліся, калі ўжо зямлю ладна ахутаў шэры паўзмрок. Прахо­дзячы па вёсцы, сустрэліся з адным старым чалавекам, запыталіся ў яго:

—     Можа ў вас знойдзецца дзе пераначаваць?

—     А дзеткі, як жа начаваць? Ведаеце, тут жа выбарны благі, немцы прыходзяць, правяраюць, ці ёсць чужыя. Ай-яй-яй.

—     Ведаеце дзядзя, — не здавалася самая меншая ў кампаніі падарожніц Ірына, — можа вунь у той лазні можна прыпыніцца, што стаіць непадалёку?

—     Ну добра, ідзіце ў лазеньку, — пагадзіўся стары і, пера­хрысціўшы дзяўчат, дадаў: — Я вам зараз паесці прынясу.

Стары не зманіў, неўзабаве зайшоў у лазню са збанам малака, глінянымі кубкамі, аддаў дзяўчатам. Пакідаючы іх, закрыў на замок. А назаўтра, яшчэ ледзь-ледзь пачало днець, прыйшоў зноў, даў кожнай па лустачцы хлеба і скрыліку сала:

— Вось дзяўчаткі, ешце ды ідзі­це прама праз лес, там немцаў няма. Ну, з Богам, дзеткі…

Яны і пайшлі. А кіламетры праз чатыры наткнуліся на партызан. Тыя са зброяй у руках да іх:

— Чаму па лесе ходзіце, з якой мэтай, хто такія, што вынюхваеце?

Вочы ў хлопцаў нахабна заб­лішчалі, а дзяўчаты — у плач.

— Ды не плачце вы, — знайшлася Ірына, і да партызан рашуча: — Вядзіце нас да камандзіра!

Той, выслухаўшы дзяўчат, заключыў:

—     Малайцы, што ад немцаў уцяклі. Так і быць, дам вам падводу і дваіх партызан у суправа­джэнне. Яны і давязуць дадому.

І сапраўды, без прыгод даставілі дзяўчат на хутар Польцы, з якога і былі дзве сястры Ядзя і Яніна Шкіндэры. Ірыне і Гіле Кіслай вяртацца ў Швакшты ніяк не выпадала — зноў бы тра­пілі на вочы старасту ды паліцаям. Таму ад­правілі родным вестачку. Дні праз тры на хутар прыехала маці Іры­ны на кані, забрала іх і адвезла да сваёй сястры пад Міхалішкі, дзе яны і правалаводзіліся цэлы год. З часам усё быццам бы ўляглося, параіліся-параіліся, ды і вырашылі вярнуцца дадому. Справа была ў пачатку восені, людзі пачалі капаць бульбу. Шмат яе нарасло за рэчкай і ў Шнітоўскіх.

З раніцы 23 верасня сярэдні брат Эдвард разагнаў барозны. Дзень выдаўся сонечны і надзвычай цёплы. Людзі ў лёгенькім адзенні дружна капалі бульбу, жартавалі:

— У цябе, Гелена, надта добра ўрадзіла бульба, замуж, пэўна, будзеш дачку аддаваць?

— Сплюнь ты, суседзе, — аджартоўвалася Алена Антонаўна, — малая яшчэ.

— Дзядзя Антось, мне ж толькі сямнаццаць годзікаў, — падтрымала маці Ірына, — якое можа быць замужжа, калі нічога яшчэ не ўмею, вучобы не скончыла…

Неяк непрыкметна назбіралі цэлы воз бульбы, яе і павезлі ў склеп маці з Эдвардам. Ірына разам з многімі іншымі вяскоўцамі засталася на полі. Раптам ад лесу пачалі брахаць сабакі. А неўзабаве па наваколлі паляцела папера­джальная грозная каманда:

— Всем оставаться на своих местах. Кто сдвинется с места, будем стрелять без предупреждения…

Бульбу ўжо ніхто не капаў. Паднялі галовы і бачаць: немцы гоняць перад сабой цэлы натоўп людзей. «Ну вось і ўсё, — падумала Ірына пра сябе, — давядзецца ў другі раз у Германію ехаць». Нямала моладзі пахапалі і ў вёсцы, і такіх лёгенька апранутых пагналі ў Ка­быль­нік. Там каля касцёла хлопцаў загналі на ноч у адзін вялікі хлеў, каля сотні дзяўчат — у другі. Адзін з канваіраў прыгледзеў сабе статную чарнявую дзяўчыну, абхапіў рукою за галаву і павалок у сена. Выратавала тое, што сяброўкі па няшчасці не кінулі ў бядзе. Ухапіліся за ногі маладзіцы і распачалі такі гвалт, што папрыбягалі немцы з камендатуры. Адкрылі дзверы, паўключалі ліхтарыкі і бачаць такую карціну: салдат, што ёсць сілы, цягне дзяўчыну да ся­бе, а зняволеныя не даюць яму ўзяць верх. Дзіва не дзіва, але гэтыя немцы аказаліся больш прыстойнымі: збі­лі ла­сага на дзяўчат салдата з ног, добра натаўк­лі яму пад рэбры. Выпаўзаў той з хлява на карачках, пад град выспяткаў…

Назаўтра з раніцы моладзь па­грузілі на машыны. Прайшла чутка, што адных павязуць на Гадуцішкі, другіх — на Вільню. У любым выпадку скрыжавання дарог ля Швакштаў не мінуць. Дайшла гэта вестка дзякуючы добрым людзям і да вяскоўцаў. Многія з іх сабраліся там з вузельчыкамі ў руках з адзеннем, абуткам, ежай, каб хоць што даць у дарогу сваім разутым ды раздзетым дзецям. Каля скрыжавання машыны з нявольнікамі спыніліся — давялося прапускаць ваенную калону. Танкеткі, матацыклы, натужна равучыя грузавікі з салдатамі ў ад­крытых кузавах ехалі ў бок Полацка. На ўзбочыне дарогі, шырока расставіўшы ногі ў высокіх бліскучых ботах, стаяў афіцэр і нікога да машын, якія застылі ў чаканні, не падпускаў. У натоўпе людзей Ірына прыкмеціла маці. Нечакана тая падышла да афіцэра ззаду, стала на каленкі і прашмыгнула, бы вяртлявая мышка, паміж яго ног. Затым ускочыла з калень і кінула Ірыне ў кузаў вузел. Тая яго злавіла, прыціснула да грудзей. А следам за вузельчы­кам да вуха даляцелі словы маці па-польску: «Ты там у кішэньцы паглядзі!». Побач з афіцэрам стаяў паліцай. Па ўсёй бачнасці, ведаў польскую мову, бо адразу ўскочыў на борт, ухапіўся адной рукой за вузел і з прыбалтыйскім акцэнтам запатрабаваў:

— Отдай сюда, что там такое в кармане?

— Не аддам! — не пагадзілася Ірына і, што ёсць сілы, прыціснула вузел да сябе.

— Отдашь, нигде не денешься, сволота!

Паліцай быў плячысты і надта ўчэпісты, Ірына адчувала, што вось-вось выпусціць вузел з рук. І тады яна, не задумваючыся пра наступствы, упілася зубамі нахабнаму дзецюку ў руку. Відаць, адзін з вострых зубоў патрапіў якраз на вену, бо ў паліцая з рукі адразу засвістала кроў. Ён саскочыў з борта грузавіка на зямлю, пачаў выцягваць з кабуры пісталет. Тут жа да яго падляцела маці Ірыны, злёгку піхнула ўбок, за што адразу ж атрымала па спіне разы са два гумовай палкай. Аднак гэта не спы­ніла намеру паліцая стрэліць у Ірыну. Выратавала ўмяшанне нямецкага афіцэра. Ён жвава падышоў да аблітага крывёй паліцая і выбіў у таго піс­талет з рук. Амаль адразу ж да машыны падышоў і перакладчык, звярнуўся да Ірыны:

— Скажите, девушка, что он от вас хотел?

— Не ведаю, маці сказала па­глядзець у кішэньцы.

— Ну, давайте вместе посмотрим…

У кішэні кофтачкі аказаліся залаты пярсцёнак з блакітным каменьчыкам, які падаравала Ірыне некалі хросная маці, і абразок Маці Божай. Паглядзеўшы, немец вярнуў усё назад.

Пасля інцыдэнту, які ледзь не завяршыўся забойствам, і астатнім людзям не перашкаджалі перадаць сваім хлопцам і дзяўчатам штосьці спехам сабранае  ў нязведаную дарогу. Хоць і скупая, ды ўсё ж радасць.

Бліжэй да вечара таго ж дня, узняўшы клубы пылу, цяжкія грузавікі з моладдзю ўехалі цугам на двор Лукішскай турмы. Зняволеных размеркавалі па камерах. У адну з іх напіхалі ледзь не паўсотні чалавек. Сюды трапілі таксама разам з некаторымі ін­шымі швакштаўцамі Ірына, яе брат Эдвард. Пасярэдзіне камеры стаяў доўгі, умураваны ў падлогу стол, усе сцены былі ў нейкіх надпісах. Наколькі можна было меркаваць, іх тут пакі­далі на працягу многіх год вязні. Дзе яны, што з імі, адзін Бог ведае пра далейшы лёс небаракаў. Абстаноўка прыгнятала, аднак што зменіш у такой сітуа­цыі, зробіш супраць насілля? Заставалася цярпець. Мо­ладзь пакрысе асвойвалася і ў такіх умовах. За доўгую дарогу ўсе прагаладаліся, вырашылі сабраць, што ў каго ёсць, на стол, перакусіць. Толькі пачалі даставаць свае прыпасы, як здарылася штосьці неверагоднае. Вялікі груд касцей, які ляжаў ля адной са сцен, раптам заварушыўся, і з яго да стала рванула зграя худых і доўгіх пацукоў. Дзяўчаты з віскатам у імгненне вока пазабіраліся на стол. Некаторыя з вялікага страху крычалі на ўвесь голас:

— Мамачка, ратуй! Мамачка, ратуй!

— Якая тут можа быць мамачка, — маланкай мільганула ў галаве Ірыны, — дзе яна, тая мамачка?!

Разам з іншымі яна таксама ўзбілася на стол, баронячыся ад згаладалых пацукоў нагамі, якія ашалела кідаліся на людзей. Адно добра — хлопцы не разгубі­ліся, многія з іх былі ў ботах. Вось яны і рынуліся таптаць гэтых пацукоў. У ход пайшлі і кавалкі дошак, іржавыя вёдры, якія валяліся ў гэтай камеры. Неўзабаве з пацукамі, а набралася іх дзясяткі пад тры, было скончана. На пранізлівыя крыкі адрэагавалі і немцы. Адзін з іх адчыніў масіўнае акенца ў дзвярах, усунуў галаву ў камеру. І адразу ж у яго бок паляцеў забіты пацук, якога шпульнуў хтосьці з хлопцаў. Немец рухава адскочыў, а праз некалькі хвілін забразгацелі засаўкі, дзверы адчыніліся, і да зняволеных увайшлі два немцы са зброяй у руках і перакладчык:

— В чем дело? — з выклікам пацікавіўся ён.

— Ды вы паглядзіце, што ў вас робіцца, пацукоў цэлая процьма, — зашумела моладзь. Немцы слізганулі позіркамі па агідна бруднай падлозе і, нічога не кажучы, выйшлі за дзверы. Зноў гулка бразнулі засаўкі, і наўкола ўсталявалася гнятлівая цішыня…

Раніцой усіх дзяўчат і хлопцаў павыганялі з камер на турэмны пляц, пастроілі ў калону і павялі на чыгуначны вакзал. Канваіравалі іх мясцовыя паліцаі, рупнасці асаблівай па дарозе не праяўлялі, таму многія паўцякалі. Са Швакштаў было пяцёра хлопцаў і ніводзін да цягніка не дайшоў. Збег і брат Ірыны Эдвард. Да яе таксама падыходзіў літовец, прапаноўваў:

— Дзяўчына, мне цябе шкада, такая маладзенькая, такая прыгожанькая. Ідзі вунь за той склеп, я цябе потым забяру…

Ірына кінула позірк на паліцая: рослы, плячысты і хто яго ведае, што ў яго наўме? Ад такой прапановы цнатлівая дзяўчына проста збянтэжылася і за склеп не пайшла. Правільна тады зрабіла, не правільна — не ведае і сёння.

На вакзале вязняў бесцырымонна напіхалі пад самую завязку ў «цялятнікі» і павезлі ажно ў Мюнхен. Там іх агледзелі ўрачы, звадзілі ў лазню, «прапалілі» адзенне. А затым большасць, як і Ірына, трапілі ў сумнавядомы лагер «Дахаў». От дзе людзі хапянулі ліха! Харч — адна назва, крыху баланды ды сто грамаў хлеба на цэлы дзень. Вось і думай, калі яго есці, як выжыць? Людзі слабелі прама на вачах, па­міралі. Непадалёку стаялі і баракі, у якіх трымалі савецкіх ваеннапалонных. Вакол іх — калючы дрот пад напружаннем. Рэдка якая ра­ніца выпадала, каб на ім не вісеў чалавек. Людзі проста не вытрымлівалі здзекаў фашыстаў, самі кідаліся на верную смерць.

Літаральна ў першы ж дзень Ірыну і яшчэ некалькі дзяўчат пагналі ўбіраць адзін з баракаў ваеннапалонных. І ён для яе ледзь не стаў апошнім на гэтым свеце, бо толкам яшчэ не ведала наколькі жорсткія парадкі ў лагеры. Вязні ў бараку спалі на трох’-
ярусных лежаках, было шмат хворых. Адзін з іх, сімпатычны бялявы хлопец у заношанай салдацкай форме, ласкава папрасіў:

— Девушка, дайте мне попить воды.

Аказалася, перад гэтым вязняў накармілі чымсьці вельмі салёным, а піць не давалі. Ірына ўзяла ў яго слоік і пайшла да крана, набрала вады. Калі вярталася, палонныя падавалі ёй нейкія знакі, падміргвалі. Падумалася яшчэ: «Заляцаюцца». Ды не заляцаліся хлопцы — папярэджвалі аб небяспецы. Гэта дзяўчына зразумела, на жаль, занадта позна. Таму без усялякай задняй думкі вярнула слоік салдаціку, той прагна прыпаў вуснамі да вады. Потым папрасіў:

— Меня зовут Ваня, из Москвы. Жилец из меня уже никакой, ходить не могу. Если скажу адрес, может получится передать весточку моим родным.

— Кажыце, — пагадзілася Іры­на, — я запомню.

Аднак сказаць больш нічога ён не паспеў. Да іх падскочыў канваір, які за ўсім гэтым назіраў цішком, і з размаху ўдарыў бландзіна прыкладам карабіна прама ў галаву. Насмерць! Затым схапіў Ірыну і бразнуў галавою аб металічную аконную рашотку. У дзяўчыны з носа і рота пацякла кроў, захісталіся зубы. Ірына асуджана загаласіла. Невядома, чым бы ўсё скончылася, каб не ўмяшаўся невядома адкуль узнікшы нямецкі лейтэнант. Ён загадаў салдату стаць каля ўваходу ў барак, сам падышоў да дзяўчыны. Глянуўшы на яе, выгукнуў:

— О, mein Gott!3

Потым узяў за руку і павёў у нейкі пакой. Душа ў Ірыны зарухалася ў пяткі ў прадчуванні хуткага канца. На дзіва, абышлося. Афіцэр падвёў яе да крана з вадой над фаянсавай ракавінай, дапамог абмыцца. Пры гэтым прыклаў палец да сваіх вуснаў, маўляў, ні слова. Потым, адвёўшы ўбок, ціха прамовіў:

— Эти два дня ничего из того, что будут давать в лагере, — не ешь. Иначе будет плохо. А это тебе, — і лейтэнант сыпануў Іры­не ў кішэню халата жменю таблетак, — витамины.

Назаўтра Ірына зноў патрапіла на ўборку ў гэты барак. На яе шкада было глядзець: твар разбіты, апухшы, пад вачыма — вялі­кія сінякі. Слова сказаць, і то праз востры боль. Акрываўлены хлопец з Масквы яшчэ ляжаў нерухома на тым жа месцы. Немцы закамандавалі дзяўчатам вынесці яго на вуліцу і пакласці побач з іншымі такімі ж гаротнікамі. Потым іх пакідалі ў крытыя машыны і некуды павезлі. Пад падушкай Вані Ірына знайшла два невялічкія кавалачкі хлеба, яшчэ адзін, заціснуты ў яго халоднай далоні, узяла і паклала ў сваю кішэню раней. Часам і на самай справе здаралася так, што мёртвыя хоць крышку дапамагалі пратрымацца жывым. І нія­кіх сантыментаў: у «Дахаў» людзі зайздросцілі сабакам, бо тых непараўнальна лепш кармілі.

З тым лейтэнантам Ірына бачылася яшчэ разы са тры. Душою адчувала, што ніякі ён не немец, свой чалавек, ды і на рускай мове добра размаўляў. Толькі вельмі асцерагаўся, каб гэтага ніхто з лагернай аховы не падслухаў. Ірына неяк сказала афіцэру:

— Цікава было б з вамі пасля вайны сустрэцца.

На што ў адказ пачула няпэўнае:

— А вот это — вряд ли…

Так і застаўся выпадковы выратавальнік для яе назаўсёды нераскрытай тайнай. А зубы ў Іры­ны пашаталіся-пашаталіся, ды і набылі паціху былую моц. Месяцы праз чатыры ў лагер прыгналі чарговую партыю вязняў. Набілася іх, бы селядцоў у бочцы. Тым не менш, месца для ўсіх усё роўна не хапала, таму начальства і адправіла групу зняволеных на біржу працы ў Мюнхен. Для Ірыны гэта падалося выратавальным, бо яна зусім аслабла, галава круцілася, у вачах дваілася. Аднак на працу яе ніхто не браў. Немцы — народ практычны, выбіралі мацнейшых. А малеча заставалася не запатрабаванай, голасна плакала. Ды хто на гэта звяртаў увагу?! І нават калі хтосьці са знясіленых і прасіўся напрамілы Бог у баўэраў узяць да сябе, у адказ гучала смяротным прыгаворам:

— Nеin!4

Без ніякага перабольшвання. Не працуеш — не даюць есці. Хочаш жыві, хочаш памірай — гэта ўжо нікога не хвалюе. Ірына таксама рыхтавалася да самага горшага, усё часцей яе апаноўвала бязвыхадная абыякавасць. Ды сцюдзёным лютаўскім дзяньком і для яе неспа­дзя­вана бліснуў абнадзейваючы праменьчык удачы. Да вялікай групы дзяўчат падышоў, моцна прыпадаючы на правую нагу, немец і аб’явіў праз перакладчыка:

— Нам нужны три девушки на кухню в ресторан для мытья посуды. Кто хочет, поднимите руки!

Як «хто хоча»? Усе! І толькі ў Іры­ны, прысеўшай ад слабасці на пры­ступку ганка, не хапіла сіл узняць руку. Немец гэта змеціў, падышоў да яе, побач стаў і перакладчык:

— Девушка, почему руку не поднимаешь? Что, не хочешь кушать?

А Ірына скрозь слёзы слабым голасам:

— Meine Hand lasst sich nicht heben.5

Немец аказаўся з чуллівых — узяў дзяўчыну за руку, падвёў да стала, пасадзіў на нейкую табурэтку. А на стале, з другога боку, на паперы ляжаў бутэрброд: хлеб з маслам, а зверху — добры скрыль каўбасы. Ірына, як убачыла гэта, так і ўтаропілася ў бутэрброд галоднымі вачыма. Немец пытаецца:

— Wie ist Ihr Name?6

А тая нічога не чуе і не бачыць, акрамя таго далікатэсу.

— Was ist los, junge Frau? Hast du Hunger?7 — зноўку пацікавіўся фельдфебель інтэнданцкай службы ў Ірыны. А тая маўчыць, толькі па шчаках пакаціліся буйныя слёзы. Немец моўчкі падаў бутэрброд дзяўчыне, наліў з тэрмаса шклянку чаю і прапанаваў:

— Iss, aber langsam.8

Пасля таго, як Ірына крышку перакусіла, пачаў распытваць, хто такая, адкуль. Даведаўшыся, піль­на паглядзеў на яе і з адценнем крыўды прамовіў:

— Und ich habe in enrev Gegend mein Bein verloren, in der Nahe von Postawy.9

— Ну, вось, — падумалася Іры­не, — і ўсё, канцы мне!

Аднак не, пранесла, не стаў немец зводзіць нейкія рахункі з без віны вінаватай. Кінуў толькі на развітанне абнадзейваючае:

— Ich schicke dich nach Augsburg, das ist 100 km von Munchen entfernt, die Stadt ist schon. Du wirst dort arbeiten.10

Аўгсбург і на самай справе аказаўся прыгожым горадам. Аднак неўзабаве многае з жывапіснай спадчыны дойлідаў моцна пацярпела ў разбуральных бамбёжках
авіяцыі нашых саюзнікаў. Ірына разам з ін­шымі дзяўчатамі з Варшавы, Францыі, Італіі, Украіны, Расіі мыла ў вялікім рэстаране посуд, наво­дзіла парадак у залах. Сталавалася ў ім каля дзвюх тысяч чалавек: афіцэры і салдаты, цывільныя. Многае з посуду, віл­кі, лыжкі — сярэбраныя, талеркі для першых страў — фарфоравыя. Ды барані Бог што-небудзь разбіць — галаву адарвуць. Каля рэстарана — чатырохпавярховы гатэль. Дзяўчат размясцілі на другім паверсе невялічкага інтэр­ната, у цесных пакойчыках па восем чалавек. Аднак гэта ўжо не «Дахаў», у кожнай быў свой ложак. І хаця працаваць даводзілася на знос — уставалі ў шэсць раніцы і рабілі да поўначы — жыццё не параўнаць. Першы час Ірына, вяртаючыся ў інтэрнат, мусіла прысаджвацца на лесвіцы — не ставала сіл падняцца на другі паверх. За імі пры­глядала фраў Цэнта, жанчына фанабэрыстая, з замашкамі армейскага фельдфебеля. Але ку­ды дзенешся, давялося прыстасоў­вацца. Кожная, не менш чым жыццём, даражыла сваім месцам, бо тут ужо ніхто не канваіраваў, не даймаў голад. Вось і Ірына паступова акрыяла, крыху набралася сіл. Надавала аптымізму і адчуванне таго, што праклятая вайна вось-вось скончыцца, а з ёй — і ўсе неймаверныя нягоды.

Баі за Аўгсбург вяліся з ты­дзень, ужо ў маі сорак пятага бралі яго амерыканцы. Фашысты супраціўляліся апантана, то там, то тут успыхвала перастрэлка і пасля ўзяцця горада. У той памятны дзень Ірына якраз наводзіла парадак у кватэры гаспадыні гатэля. Амерыканцы патрабавалі, каб у дамах былі расчынены насцеж уваходныя дзверы, на вокнах ві­селі белыя ручнікі альбо палоска прасціны. Яны прачэсвалі дом за домам, паверх за паверхам, кватэру за кватэрай. Надвор’е стаяла бязветранае, сонечнае. І вось бачыць яна праз акно, як на плошчу перад домам уязджае матацыкл з трыма амерыканцамі. Раптам аднекуль зверху раздаюцца стрэлы, гэта «тарахцелка» перакульваецца. Два салдаты звальваюцца з яе нерухомымі, трэці прылёг за матацыклам, таксама не варушыцца. Аказваецца, на паддашку дома затаіўся нямецкі снайпер. І трэба ж такому здарыцца, што, расправіўшыся з амерыканцамі, заскочыў акурат у кватэру, дзе знахо­дзі­лася Ірына з немкай. Адзін «шмайсер» на шыі, другі — у руках, з кішэнек курткі выпіраюць ручкі гранат. А сам — зусім малады, гадоў з васемнаццаць, не больш. Акінуўшы спалоханым позіркам кватэру, запатрабаваў:

— Versfect mich!11

Ірына кіўнула галавой на адвакацкі кабінет мужа немкі з узорыстымі металічнымі рашоткамі на вокнах, за масіўнымі дзвярамі. Калі хлопец зайшоў туды, машынальна закрыла пакой на ключ, які тырчаў у дзвярах. Адтуль пачуўся грукат:

— Madchen, gib mir, bitte, ein glas Wasser.12

— Ich bringe es Ihnen gleich,13 — запэўніла Ірына.

Сама ж стаіць і не ведае, што рабіць. Немка таксама разгубілася, рукі хадуном ходзяць. Ды так, што хрустальная ваза з кветкамі, якую яна перад гэтым папраўляла на падаконніку, паляцела праз адкрытае акно на вулічную брусчатку. А снайпер грукае ў дзверы:

—     Gib mir ein glas Wasser!14

Ірына пайшла на кухню, прынесла шклянку вады. Добра, а як перадаць фашысту? Адчыніш дзверы, а ён раптам пачне страляць альбо гранату шпульне пад ногі, бо яму ўжо няма чаго губляць — вайна, лічы, скончылася. Пад гэты вокамгненны роздум у кватэру зайшла група ўзброеных амерыканцаў. Адзін з янкі пацікавіўся ў жанчын на нямецкай, ці бачылі снайпера. Ірына паказала рукой на кабінет адваката.

— Macht auf!15

— Er haf die Waffe: den Automat, Hand granaten.16

У гэты момант снайпер зноў пагрукаў у дзверы:

— Madchen, gib mir ein glas Wasser!17

— Macht die Tur auf und gebt ihm ein geas Wasser, — закамандаваў амерыканец. — Und wir stehen an die Wand entlang von beiden Seiten. Habf keine Angst!18

Як толькі Ірына павярнула ў дзвярах ключ, з кабінета раздалося пытанне:

— Ist jemand mit euch?19

— Niemand!20

Аднак варта было Ірыне працягнуць за дзверы ліхаманкава хо­дзячую ў руцэ ад страху шклянку, як снайпер хапянуў дзяўчыну і паспрабаваў уцягнуць у пакой. На яе шчасце, амерыканцы не прамарудзілі, у імгненне вока скруцілі немца. З ім яны ніколечкі не цырымоніліся, вывелі на плошчу і расстралялі. Было гэта акурат 9 мая. Ірына добра чула праз адкрытае акно, як малады немец і ў апошнія імгненні свайго жыцця ўсё роўна крычаў: «Heil Hitler!».21

Са зменай улады рэстаран не закрылі — есці хочацца ўсім. Для дзяўчат з абслугоўваючага персаналу наступіла палёгка, яны сталі больш свабоднымі. Ірына нават змагла з’ездзіць у лагер да сваіх знаёмых. У зняволенні многіх выратавала тое, што антыфашысты ў канцы красавіка 1945 года змаглі арганізаваць паўстанне і сарваць фашысцкі намер па знішчэнні вязняў «Дахаў». Хаваць нацыстам было што — дзясяткі тысяч закатаваных, тысячы загінуўшых ад злачынных медыцынскіх эксперыментаў. Там якраз тымі днямі фарміравалі групы на адпраўку. Мелася магчымасць паехаць хоць куды: многія з былых вязняў збіраліся на радзіму, нямала хто — і за мяжу. Сяброўка Аня са Швакштаў нацэлілася на Канаду.

— Як толькі прыедзе ксёндз, — казала пры сустрэчы Ірыне, — бяром з адным хлопцам шлюб і адпраўляемся ў дарогу. Хочаш, пае­дзем разам. І табе кавалера знойдзем.

— Не, я ж яго зусім не ведаю, як так можна?

— Глядзі сама. Ходзяць чуткі, што дома ў нас з тымі, хто пабываў у немцаў, нядобра абыходзяцца. Каб не давялося пасля шкадаваць…

Клікалі Ірыну і ў Амерыку два афіцэры з Нью-Ёрка, якія ўжо адслужылі сваё. Наглядна яна іх ведала, часта прыходзілі абедаць у рэстаран. Адзін някепска ведаў рускую мову, другі — нямецкую. Перад ад’ездам прапаноўвалі дзяўчыне:

— Выбирай любого из нас, ты нам очень нравишься. Выходи за того, кто по сердцу, замуж, и поедем в Нью-Йорк. А в Россию не спеши, можешь в Сибири оказаться.

— Прапанова спакуслівая, ды толкам не ведаю, што вы за людзі?

— Ничего, дорога долгая, пока доберемся до места, познакомимся поближе.

Ізноў Ірына не рызыкнула, вырашыла вяртацца дадому. Дарогі былі забітыя, усё навокал развалена. Пакуль выбралася, ішоў ужо 1946 год. Калі пад’ехалі да Одэра, цягнік спыніўся, людзей з вагонаў высадзілі. Казалі, мост слабы, можа не вытрымаць. Праўду кажучы, калі цягнік марудна поўз па ім, хадзіў хадуном. Сам мост высокі-высокі, варта было толькі зірнуць уніз, каб у галаве закруцілася. Затое потым амаль да самага Гродна дабіраліся, хаця і з цяжкасцямі, але без надзвычайных здарэнняў. Там для Ірыны і празвінеў першы трывожны званочак. З эшалона ўсіх высадзілі, павялі ў нейкі барак. Пайшлі допыты: што ды як? Некаторых, асабліва хлопцаў, некуды забіралі. Здаралася, на гутаркі запрашалі і ноччу. У адну з іх вык­лікалі Ірыну. Хоць у бараку і няўтульна, пакідаць яго раптам стала страшна. Папрасіла адну сталую кабету пайсці з ёй.

— Добра, дзетка, — пагадзілася, — падвяду цябе да кабінета.

Зайшла туды Ірына, а за сталом сядзіць, абапёршыся на локці, нейкі чалавек, п’яны-п’яны. Узняўся — і захістаўся. Дзяўчына адразу рванула за дзверы. А назаўтра раніцой сама пайшла да тамтэйшага начальніка:

— Болей па начах не выклікайце, не пайду. Усе даныя на мяне ў вас ёсць, — і заплакала.

Той распытаў у чым справа. Потым кажа:

— Не плачьте, скоро поедете домой.

І на самай справе, праз два тыдні Ірына зноўку была ў дарозе. У цягніку ехалі і вайскоўцы. Разгаварылася з адным маладым старшым лейтэнантам, які ціш­ком параіў:

— Лепш за ўсё, калі на пад’ездзе да Маладзечна цягнік збавіць ход, скачы з тамбура. Невядома яшчэ, што вас там на чыгуначным вакзале чакае?

Цяжка меркаваць, наколькі абгрунтаванай была трывога афіцэра, аднак Ірына, якая ўжо прывыкла да непрадбачаных жыццёвых паваротаў, вырашыла прыслухацца і не выпрабоўваць лішні раз лёс…

Родная хата ў Швакштах сустрэла мноствам розных навін. Брат Эдвард, пасля ўцёкаў ад немцаў у Вільнюсе, ваяваў у партызанскім атрадзе. Помсціў таксама за расстраляных фашыстамі па даносу аднаго вясковага зламысніка цёцю Ядзю і дзядзю Бенядзікта. За тое, што сын пайшоў у лес, ледзь не патрапіла пад кулю і маці. Можна давацца дзіву, аднак пазбегнуць расправы Алене Антонаўне дапамагло пісьмо Ірыны з Аўгсбурга. У гаспадыні гатэля, у якой яна ўбірала пакоі, была пішучая машынка. Вось на ёй, выбраўшы момант, дзяўчына і надрукавала ліст дахаты на польскай мове. Ірына не ведала, што Эдвард у партызанах, таму прасіла паведаміць, дзе брат, яго адрас. Быў у канверце і здымак, крыху большы за той, што рабіла дзяўчына ў фатографа на свой «Ausweis». Маці і паказала немцу, які зайшоў у дом, гэта пісьмо. Цуд, не цуд, аказаўся ён якраз з гэтага Аўгсбурга, разумеў па-польску. Прачытаў пісьмо, фотаздымак Ірыны наштосьці паклаў сабе ў кішэню, а затым і кажа Алене Антонаўне:

— Нясі, пані, гарэлкі, сала, яек і хлеба, а сама ўцякай куды далей агародамі.

Маці паставіла на стол, што загадаў немец, сама праз калідор подбегам накіравалася прама ў хлеў, куды меўся ход, з хлява — на агарод. Прыпадаючы да зямлі, дайшла да ся­дзібы Грачаніка, папрасіла яго:

— Схавайце мяне, бо немцы, пэўна, заб’юць!

—     Што ж рабіць? Лезь, пані Шнітоўска, на хлеў, — прапанаваў той, адкрываючы дзверцы на паддашак. — Калі не запаляць, не згарыш.

Пашанцавала і сястры Станіславе з малодшым братам Алёшам — яны гулялі з дзецьмі ў суседзяў. Як пачулі, што ў вёску панаехалі немцы, дадому не пайшлі. А разборка акупантаў са Шнітоўскімі на той раз абмежавалася тым, што з хлява, раз дома нікога не засталося, вывелі карову, далі па ёй чаргу з аўтамата і кінулі некранутай на падворку, а ладнага парсючка пагрузілі на падводу і павезлі з сабой.

А вось старэйшы брат Уладзіслаў не перажыў вайну, памёр, як і бацька, ад сухотаў. Расказала маці і аб тым, што людзей, якія вяртаюцца з фашысцкага рабства, выклікаюць у раён, некаторых забіраюць цішком і адпраўляюць у Сібір, Казахстан. Трэба ж было неяк станавіцца на ўлік і Ірыне. Адправілася ў раённы аддзел міліцыі. Ізноў, можна сказаць, напаткала ўдача: яе справа патрапіла да маладога, але разважлівага супрацоўніка. Наконт дакументаў, прывезеных Ірынай з нямецкай няволі, сказаў коратка і ясна:

— Спалі, каб іх ніхто і ніколі больш не бачыў.

Што ён там панапісваў у справе, Ірына так і не даведалася. Самае галоўнае — потым яе, па вялікім рахунку, не чапалі. Мабыць, той супрацоўнік нават меў нейкія віды на Ірыну. Ды і чаму ж не займець: маладзенькая, сімпатычная, не замужам. Ён таксама свабодны. Як бы там ні было, прыязджаў потым у іх вёску некалькі разоў на танцы. Аднак штосьці ў іх не склеілася.

Жыццё ў Ірыны наладжвалася не вельмі ўдала. Напачатку вырашыла скарыстаць добрае веданне нямецкай мовы, вывучыцца на настаўніцу ў Паставах. Не атрымалася. Пры прыёме дакументаў сказалі як адрэзалі: раз была ў Германіі, шлях у педагогіку закрыты. Зноўку горкая крыўда падступіла да сэрца: «І ў чым мая віна? Што немцы сілком вывезлі ў Германію, здзекваліся, у лагеры марылі голадам, ледзь не забілі?!». Гэтыя, здавалася б такія простыя, пытанні на многія гады засталіся без адказу. Апаноўваў і невясёлы роздум: «Можа дарэмна не пагадзілася ехаць у Канаду альбо Амерыку?». Толькі што цяпер гадаць, трэба брацца за нейкую справу, шукаць сваё месца ў жыцці. Паразважала-паразважала Ірына і вырашыла стаць швачкай. Разлік просты: у магазінах практычна нічога няма, а людзям трэба ў нешта апранацца, таму на кавалак хлеба заўсёды можна зарабіць. Балазе, непадалёку жыла цудоўная краўчыха, у якой дзяўчына і пачала браць урокі. І да гэтай навукі аказалася здатнай, але ж няшмат значыць майстар без класнага інструмента. Раздабыць яго дапамагла цёця Аня, якая жыла ў Ленінградзе. З пісь­маў ведалі, што там у вялікай цане мяса. А ў Шнітоўскіх гадавалася парачка вепрукоў. Аднаго з іх закалолі, акуратна разабралі і разлажылі ў два чамаданы. Як з імі Ірына дабіралася да Вільні на аўтобусе, а потым да Ленінграда цягніком, — гэта асобная гісторыя. Дзе спадарожнікі дапамаглі, дзе насільшчыка наймала. На рынку  і сапраўды ўсё раскупілі хуценька, цану давалі добрую. Грошай хапіла не толькі на швейную машынку «Зінгер» у камісіёнцы, але і на адрэзы рознага матэрыялу. Каштаваў ён тады нядорага: што па рублі за метр, паркаль — па 50 капеек…

Варта было Ірыне вярнуцца дадому, як справа пайшла на лад. Заказаў хапала, не крыўдзіла дзяўчына і сябе: пашыла касцюм з крэпдэшыну, некалькі сукенак, блуз і спадніц. Ніколі не шкадавала і даць штосьці панасіць сяброўкам. А калі надумала замуж выходзіць, да гэтага дабавіліся шлюбнае ўбранне, стос пасцельнай бялізны. Хлопец з Кусеўшчыны якраз пачаў сур’ёзна заляцацца, прапанаваў руку і сэрца. Не пярэчыла. Мела тады Ірына 25, Іосіф — 35 гадкоў. Пасля вяселля пераехала жыць да маладога. Хатка ў Чабатароў была невя­лічкая, з маленькімі вокнамі. Запомнілася яшчэ маладой, што шафу, прывезеную разам з іншым пасагам, усё ніяк не маглі занесці ў дом, не пралазіла ў дзверы…

Непадалёку ад старой хаты маладая сям’я Чабатароў пачала ўзводзіць свой дом, больш светлы і прасторны. З самага пачатку ён не быў абдзелены і дзіцячымі галасамі. Першым на свет у сям’і з’явіўся сы­нок Іосіф, затым дачка Ірына, а за ёй — малодшанькі Віктар. Маці вельмі задаволена, што ўсе выраслі здаровымі, атрымалі вышэйшую адукацыю, маюць свае сем’і. Дачка скончыла факультэт журналістыкі, сыны маюць дыпломы інжынераў. Старэйшы спецыялізаваўся на чыгуначным транспарце, а малодшы — на сель­скагаспадарчых машынах. Наколькі магла, дапамагала ім стаць на ногі, ды і ўнукаў ніколі не цуралася. Хоць магчымасці гэтыя ў вяскоўцаў не з багатых. Муж увесь час рабіў на зямлі, араў і сеяў, касіў травы і ўбіраў ура­джай. Адзін прафесар з Масквы, які любіў адпачываць са сваёй сям’ёй летам у Чабатароў, неяк пажартаваў:

— Как это вы, Ирина Петровна, такая интеллигентная рискнули выйти замуж за простого парня, который не имел  профессии?

— Як гэта не меў? — не пага­дзілася Ірына Пятроўна. — Справа хлебаробская — ганаровая! Да таго ж — высокі, прыгожы. Чаму ж у такога не закахацца?!

І абое шчыра рассмяяліся. Хаця, што там казаць, пэўная логіка ў рэпліцы прафесара мелася, бо якія яны заробкі былі ў паляводстве — многія ведаюць не па чутках. Ірына Пятроўна нямала год адпрацавала ў турыстычным гатэлі «Нарач». І ёй плацілі няшмат, але задавальняў графік работы: суткі аддзяжурыла, трое — дома. Лягчэй па хатняй гаспадарцы ўправіцца, дзяцей дагле­дзець. Знаходзіла час і на выкананне заказаў вяскоўцаў з усяго наваколля на пашыў адзення. Які-ніякі, а ўсё ж прыробак. Неяк з іншымі жанчынамі патрапіла ў Карабаны на праполку буракоў — калектыў гатэля трымаў шэфства над мясцовым калгасам. У абед Ірына Пятроўна прайшлася па вёсцы, завітала ў дом старога, які сустрэўся на шляху, калі ўцякала з дзяўчатамі ад немцаў летам 1942 года. Вельмі хацелася падзякаваць дзядулю за чалавечнасць, дадзены, няхай і на адну ноч, прытулак. Ды толькі вяртанне ў мінулае, як гэта нярэдка здараецца, расчаравала. У адказ на сваё пытанне пачула: «Няма ўжо старога, памёр». А вось лазня стаяла цэлая і некранутая вайной…

Дзіўная ўсё ж штука лёс. Іншым разам такую неспадзяванку падкіне, ніколі і ў сне не ўбачыш. Такой для Ірыны Пятроўны з’явілася запрашэнне ў Амерыку, звалілася, не раўнуючы, як снег на галаву. А яму, на колькі год раней, папярэд­нічала лаканічная тэлеграма з Польш­чы: «Прыязджайце хаваць брата». Справа ў тым, што Эдвард пасля вайны вырашыў там пашукаць шчасця. Атабарыўся ў курортнай мясціне на беразе Паморскай бухты, на самай мяжы з Германіяй. Ажаніўся, жылі быццам някепска, з жонкай Ірэнай выхоўвалі дзвюх дачок і сына. І раптам — забілі! Чаму, за што? Брат ёсць брат, таму Ірына Пятроўна з сястрой Станіславай вырашылі адпраўляцца ў дарогу. У Мінску хуценька аформілі пашпарты, узялі білеты на цягнік, даехалі да Варшавы, адтуль — да Шчэціна. Затым аўтобусам дабраліся на месца, цераз заліў — на пароме. Ужо едучы туды, Ірына Пятроўна адчувала ў суседняй краіне нейкую нездаровую напружанасць. У той час якраз набіралася палітычнай моцы «Салідарнасць». Некаторыя людзі, пераважна з кагорты маладзейшых, хваравіта рэагавалі на рускую мову, на фасадах дамоў і платах  віднеліся ўсялякія ваяўнічыя лозунгі. А ў прадуктовых магазінах, прывакзальным буфеце нават у Варшаве хоць шаром пакаці. Выручыла спрадвечная беларуская рыса: не спадзявацца на чужое. Ад’язджаючы з Мінска, жанчыны прыхапілі з сабою і гарэлкі, і добрай вэнджанай каўбасы. Было, як кажуць, з чым брата праводзіць у апошні шлях. Яго жонка Ірэна расказала, што і сапраўды Эдварда нехта забіў і ўкінуў у канал. Хто? Гэта пытанне так і засталося без адказу. З дзяцей на пахаванні не было сына, якога назвалі гэтак жа як і тату — Эдвард. Колькі часу перад гэтым ён паехаў з сябрам у Амерыку на экскурсію, ды так там і застаўся. Прыехаць не выпадала, бо не меў яшчэ грамадзянства. Напачатку нямала там пабедаваў, мыў машыны, бамжаваў нават. Аднак надзеі ўзняцца на ногі не губляў, вывучыў англійскую мову, знайшоў працу, ажаніўся…

Вось гэты пляменнік Эдвард гадоў праз дзесяць пасля паездкі Ірыны Пятроўны з сястрой у Польшчу і арганізаваў з дапамогай сяброў пошук сваёй цёці праз Інтэрпол. Неяк вясеннім дзяньком у яе хаце зазваніў тэлефон. Трубку падняў старэйшы сын Іосіф, які прыехаў пагасціць на выхадныя да маці:

— Мама, тут табе хтосьці з Амерыкі звоніць!

—     Якая Амерыка, ты што забыўся: сёння ж першага красавіка, жартуе хтосьці.

Ірына Пятроўна ўзяла трубку, памкнулася сказаць у мікрафон «салёнае» слоўца, аднак нешта яе стрымала і яна проста паклала яе на тэлефонны апарат.

Не мінула і паўхвіліны, як той зноўку зайшоўся працяглай трэллю. Падняўшы трубку, Ірына Пятроўна на гэты раз прыклала яе да вуха і пачула жаночы голас:

— Ирина Петровна Чеботарь?

— Так.

— Слушайте, на проводе Америка!

А праз імгненне глыбока ўсхваляванае:

—     Цёця, то я — Эдвард, я — Эдэк, ваш пляменнік Эдэк з Амерыкі, — а за гэтым у трубцы пачулася ўсх­ліпванне, — цёця, родненькая, прыедзь да мяне, буду вельмі чакаць!

— Як жа да цябе прыехаць? Мой муж памёр нядаўна, а білет да Нью-Ёрка, пэўна, вялікіх грошай каштуе?!

— Пра білеты цёця Ірына не хвалюйцеся. Куплю і разам з выклікам дашлю вам. Толькі афор­міце замежны пашпарт.

Раз такая справа, Ірына Пятроўна вырашыла з афармленнем дакументаў не марудзіць. Не выкарыстаць гэту магчымасць было б проста не даравальна! Ёй і самой карцела пабачыць тую Амерыку, што за краіна, як там жывуць людзі? У юнацт­ве ж выпадаў шанц адправіцца за акіян, ды не пажадала! Пасля неаднойчы думкі розныя апаноўвалі: ці не паспяшалася адмаўляцца? Цяпер ужо нічога не паправіш, аднак душа ўсё роўна не на месцы, бо яна — вечна маладая! За клопатамі перад няблізкай дарогай час бег незаўважна. Прыспешвалі Ірыну Пятроўну і частыя тэлефонныя званкі Эдварда. Нарэшце, бліжэй да сярэдзіны чэрвеня, замежны пашпарт з адкрытай візай быў у яе на руках.

Да сталічнага аэрапорту Ірына Пятроўна ў свае семдзясят чатыры гадкі дабралася на аўтобусах, затым самалётамі з перасадкай у Варшаве — да Нью-Ёрка. Там яе і стрэў пляменнік, як самага дарагога госця. Жыў ён непадалёку ў прыгарадзе, меў уласны трохпавярховы дом. Першы паверх здаваў партугальцам, зарабляў на гэтым някепскія грошы. Сын Эдварда жыў таксама з бацькамі, у асобных пакоях, з асобным уваходам. Але здзівіла Ірыну Пятроўну не гэта, а тое, што ён спраўна плаціў за сваё жыллё тату не адну сотню долараў.

— Як так можна, — неяк падакарала госця пляменніка, — каб сын плаціў бацьку грошы?

— У Штатах так заведзена, — парыраваў Эдвард. — Мы яго вывучылі. Цяпер ён, атрымаўшы спецыяльнасць, працуе і няблага зарабляе. Няхай плаціць, прывучаецца, што нічога ў гэтым жыцці не бывае дармавога. І каб не расчароўвацца ў ім, лепш за ўсё разлічваць выключна на ўласныя сілы.

—     Зразумейце правільна, -працягваў далей пляменнік Іры­ны Пятроўны, — па вялікім рахунку, мне яго грошы не патрэбны. Вось будзе жаніцца, усе вярну і яшчэ сваіх дабаўлю. Будзе маладой сям’і на першы час фі­нан­савая падтрымка…

У Амерыцы Ірына Пятроўна гасцявала ажно тры месяцы. Любіла пахадзіць па гарадскіх вуліцах. Прыкмеціла, што на іх можна сустрэць нямала рускіх, палякаў, а вось беларусаў — зрэдзь. Неяк у скверы ўбачыла старую, а побач з ёй — жанчыну на выгляд гадоў на трыццаць пяць. Ідуць, размаўляюць па-англійску. А ў руках маладзіцы — раман Льва Талстога «Воскресенье», мяркуючы па вокладцы, на рускай мове.

—     Прабачце, — звярнулася да яе Ірына Пятроўна, — вы што, Льва Талстога ў арыгінале чытаеце?

А тая ўсміхнулася ў адказ і кажа:

—     Так я сама из России! Учительница, муж начал сильно пить, пришлось развестись. Приехала заработать денег, присматриваю вот за этой старухой, платят хорошо, есть крыша над головой. Подумываю даже сына своего, который остался дома, сюда забрать…

—     Што ні чалавек — то лёс, — разважала ў самалёце на зваротным шляху з Амерыкі Ірына Пятроўна, — толькі, бадай, мала ў каго на бясконцых зямных дарогах ён светлы ды па-сапраўднаму шчаслівы. Найбольш — пакручасты ды жорстка выпрабоўваючы на ўменне супрацьстаяць розным нягодам. Кажуць: жыццё — маліна! А пасмакуеш — журавіна, кісленькая ды гаркаватая. Не выпадкова ж многія блукаюць па белым свеце ў пошуках прыстойнай долі. Хаця, блукай не блукай, а ўтульней, чым на роднай зямлі, наўрад ці знойдзеш лепшае месца.

Зараз Ірына Пятроўна па-ранейшаму жыве ў тым жа доміку ў Кусеўшчыне, які збудавалі некалі разам з мужам Іосіфам Міхайлавічам. Даўно ўжо адна. Адышла ў свет іншы і сястра Станіслава, а малодшаму брату Алёшу Бог наогул адмераў зусім кароткі век — пахавалі неўзабаве пасля вайны. Гады ціс­нуць да зямлі, але старая, загартаваная ў жыццёвай калатнечы, не здаецца, аптымізму не губляе. Хаця за плячыма ўжо амаль восемдзясят сем. Неяк сын Віктар прапанаваў:

—     Паедзем, мама, да мяне жыць. Няўжо табе адзінота не надакучыла?

—     А на каго дом кіну, — аджартавалася тады Ірына Пятроўна.

—     Але ж і сапраўды некалі, пэўна, давядзецца да дзяцей ехаць, — разважала ў колішняй размове са мной Ірына Пятроўна. Было гэта гады з тры таму…

1 — Куды ідзяце?

2 — Мы працуем, мы працуем. Да пабачэння.3 — О, мой Бог!

4 — Не!

5 — У мяне рука не падымаецца.

6 — Як тваё прозвішча?

7 — Што, дзяўчына, есці хочаш?

8 — Еш, толькі пакрысе.

9 — А я ў вашых краях нагу згу­біў, пад Паставамі.

10 — Накіроўваю цябе ў Аўгсбург, гэта кіламетрах у ста ад Мюнхена. Горад прыгожы, будзеш там працаваць.

11 — Схавайце мяне!

12 — Дзяўчына, дайце, калі ласка, вады.

13 — Зараз прынясу.

14 — Дайце вады!

15 — Адчыняйце!

16 — У яго зброя: аўтамат, гранаты.

17 — Дзяўчына, дайце вады!

18- Адчыніце дзверы і падайце яму вады. А мы станем уздоўж сцяны з абодвух бакоў. Нічога не бойцеся!

19- З вамі нікога няма?

20- Нікога!

21- Хайль Гітлер!