ЖЫХАРЫ вёскі Пасынкі працягваюць выказваць занепакоенасць станам возера Нарач (пра гэта газета неаднойчы пісала). Цяпер звярнуліся ў рэдакцыю з просьбай высветліць, якая пазіцыя па ўзнятых пытаннях у навукоўцаў Нарачанскай біялагічнай станцыі імя Вінберга Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Маўляў, як яно там на самай справе — з навуковага пункту гледжання? Таму мае сённяшнія суразмоўцы — кандыдаты біялагічных навук: начальнік біястанцыі Ганна ЖУКАВА і намеснік начальніка Юлія ВЕРАС.
— Лепш за навуковых супрацоўнікаў біястанцыі самае вялікае возера краіны наўрад ці хто ведае…
Ю. В.: — Сапраўды, маем звесткі пра яго за многія гады назірання. Нарачанская біялагічная станцыя існуе з 1947 года, а з 1978-га вядзе сістэматычныя назіранні на азёрах Нарач, Мястра і Баторына. Маніторынг праводзіцца па многіх паказчыках, але найбольш паказальныя для шырокага кола зацікаўленых — утрыманне ў вадзе хларафілу, празрыстасць і канцэнтрацыя агульнага фосфару. Паглядзім, напрыклад, першы паказчык: у нейкі момант хларафілу было вельмі шмат, потым стала мала. Аналагічная сітуацыя і па канцэнтрацыі агульнага фосфару. А вось празрыстасць, наадварот, павялічылася. Здарылася гэта на мяжы 80-90-х гадоў мінулага стагоддзя.
— Чаму?
Ю. В.: — Навуковы калектыў гідрабіёлагаў, пачаўшы сістэмныя назіранні, убачыў, што з возерам адбываюцца змены: у параўнанне з папярэднімі назіраннямі стала шмат хларафілу і фосфару, зменшылася празрыстасць. Высветлілі: справа ў тым, што вакол возера шмат палёў, жывёлагадоўчых ферм. Арганічныя рэчывы ў возера, відавочна, трапляюць адтуль. Каб паправіць сітуацыю, была прынята Дзяржаўная праграма аздараўлення возера Нарач. У рамках яе рэалізацыі ад берага былі аднесены палі, з водазборных тэрыторый вынесены жывёлагадоўчыя комплексы. Быў пабудаваны калектар па зборы сцёкавых вод з узбярэжжа і станцыя іх ачысткі. Гэта дало добрыя вынікі. Па-другое, дапамагла прырода: прыкладна ў гэты ж час у возеры пасяліўся і пачаў распаўсюджвацца малюск, які з’яўляецца актыўным фільтратарам вады ад арганічнага забруджвання. Ну і па-трэцяе… Вы ж памятаеце 1990-я: быў спад і ў сельскай гаспадарцы, і ўвогуле ў эканоміцы. У выніку ўздзеянне чалавека на возера зменшылася. Зараз мы маем нізкае ўтрыманне ў вадзе хларафілу і фосфару, досыць высокую празрыстасць. Задача — утрымаць паказчыкі на такім узроўні.
— Жыхары Пасынак б’юць трывогу. Маўляў, перш на берагах возера пасвілася жывёла, людзі касілі. А зараз усё зарастае, бераг забалочваецца, квакаюць жабы. Чарот гніе, пах ад яго — не падысці… Што скажаце?
Г. Ж.: — Усё змяняецца: і жыццёвы ўклад у людзей, і само возера. Нельга сказаць, што, калі каровы хадзілі па беразе, гэта было добра. Усё, што адбываецца з возерам
зараз — нармальна. І тое, што зарастае, і тое, што жабы квакаюць. Гэта натуральныя працэсы. І — так! — яно паступова зарастае і некалі знікне. Толькі будзе гэта вельмі яшчэ няхутка, праз многія тысячагоддзі. Сёння з возерам усё добра.
Ю. В.: Яшчэ варта разабрацца, якія там жабы квакаюць. Толькі азёрныя жывуць у вадзе. Усе жабы на перыяд размнажэння шукаюць вільготную мясцовасць. Але ніякія, акрамя азёрных, не маюць непасрэднай сувязі з возерам, і па факце таго, што яны квакаюць, немагчыма меркаваць, забалочваецца яно ці не. Да таго ж, ёсць і натуральныя папуляцыйныя ўспышкі. Павялічваецца колькасць жаб — больш квакаюць. Паніжаецца — менш. Гэта натуральныя хвалі колькасці.
— А што пра непрыемныя пахі?
— Г. Ж.: — Гэта таксама натуральны працэс. Яго прычыны — адміранне не толькі чароту, але і тых жа малюскаў. Калі вада рэзка праграецца, і ўсё, што ў ёй назапасілася, пачынае раскладацца. Гэта звычайна бывае ў маі — пачатку чэрвеня. Да сярэдзіны лета берагавая лінія ўжо чыстая, пахаў няма.
— Дык, можа, правільней усё ж было б скасіць чарот?
— Г. Ж.: — Вядома, людзям хочацца камфорту. Каб скасілі чарот, зрабілі пляж, пад’езд да вады… Але, па-першае, гэта не зусім добра для возера. А па-другое, калі, напрыклад, насыпаць пляж, гэта не значыць, што ён такім і захаваецца. Ну і да таго ж, калі камусьці хочацца, каб было зусім чыста і роўна — яму ў басейн, а не на возера. Калі ж казаць пра кашэнне чароту, то рабіць гэта можна. Але толькі ўзімку, калі ён сухі — па лёдзе. Да таго ж, скошаны чарот трэба сабраць, а не пакінуць у возеры.
— Ю. В.: — Касіць чарот летам, калі там гняздуюць птушкі — няправільна. Да таго ж, улетку яго роля вельмі важная. Каб вада ў возеры была чыстая, прыбярэжная зона павінна функцыянаваць. Яна выступае ў якасці буфера — затрымлівае рэчывы, якія трапляюць з вадазборнай тэрыторыі. Чарот перахоплівае сцёкі з палёў, выкарыстоўвае арганічныя рэчывы для ўласнага росту. А вось узімку яго скасіць можна. Не тое што трэба, а менавіта можна. Хаця, належыць прызнаць, кашэнне чароту з далейшым выкарыстаннем, напрыклад, у будаўніцтве, часцей праводзяць на балотах — эканамічна гэта больш мэтазгодна.
— Жыхары Пасынак выказвалі думку, што забалочванне спрыяе цэркарыёзу, у выніку ўсе пакусаныя, а колькасць зваротаў па медыцынскую дапамогу не адлюстроўвае рэальных маштабаў праблемы…
Г. Ж.: — Забалочванне — гэта калі на кавалак раней сухой глебы нейкім чынам падымаецца вада, там пачынаюць расці хвашчы і сфагнумы. Потым, магчыма, туды прыйдзе чарот, але гэта будзе не хутка — год праз 50. Пра забалочванне берагоў Нарачы сёння гаварыць няма падстаў. Да таго ж, гэты працэс у любым выпадку не мае адносін да цэркарыёзу. Хутчэй за ўсё, людзі мелі на ўвазе разрастанне чароту ў возеры — гэта не забалочванне, а зарастанне вадаёма. Маштабнага зарастання Нарачы няма: дзесьці чароту робіцца больш, дзесьці — менш. І — так! — зарастанне і цэркарыёз ускосна звязаны: у чароце гняздуюць птушкі, да яго могуць мацавацца малюскі. Але цэркарыі цудоўна абыходзяцца і без зараснікаў чароту.
Ю. В.: — Праблема цэркарыёзу існуе не толькі ў нашых азёрах. Падобная карціна на шэрагу азёр у Заходняй Еўропе і ў Амерыцы — калі на беразе абшырная курортная зона. Адкуль прыходзіць праблема? У возеры ёсць малюскі — і гэта нармальна. На возеры жывуць птушкі — і гэта таксама нармальна. Паміж імі цыркулююць паразіты — і ад гэтага таксама нікуды не падзецца. Пакуль папуляцыя трымаецца на пэўным узроўні, праблемы няма. Але вось ля вадаёма з’яўляецца шмат людзей, яны пачынаюць прыкормліваць птушак. Тыя смялеюць, выходзяць на месца купання людзей. Налета пасля зімоўкі вяртаюцца на прыкормленае месца. Расце канцэнтрацыя птушак — з’яўляецца ачаг захворвання. І ад гэтага найперш пакутуюць птушкі і малюскі (у іх арганізмах масава развіваюцца паразіты), чалавек — у трэцюю чаргу. Птушкі і малюскі хварэюць, ім дрэнна — проста яны не плачуць.
Г. Ж.: — Калі ж лічынка трапіць у скуру чалавека, яна там гіне, і пачынаецца запаленчы працэс, які суправаджаецца свербам, у некага можа падняцца тэмпература. Найбольш церпяць схільныя да алергічных рэакцый, але і ў іх звычайна ўсё праходзіць без наступстваў. Непрыемна, вядома. Але варта прызнаць, што чалавек церпіць ад цэркарыёзу менш за ўсіх астатніх.
— Якое ж выйсце?
Г. Ж.: — Рэкамендацыі агульнавядомыя: купацца ў спецыяльна адведзеных для гэтага месцах, заходзіць у ваду адразу на глыбіню — для гэтага на пляжах ёсць пантоны. Праўда, апошняя рэкамендацыя не падыходзіць дзецям: ім на глыбіні небяспечна. Пасля купання трэба прыняць душ і расцерціся ручніком. Ёсць і рэкамендацыя перад купаннем абмазваць сябе, напрыклад, вазелінам. Так, лічынка не пераадолее такі бар’ер, але ж хіба прыемна купацца, абмазаўшыся тлустым крэмам? Ёсць сутачныя цыклы выдзялення ў ваду цэркарыяў — у ранішнія і дзённыя гадзіны шанцаў сустрэцца з лічынкай больш. Вечарам рызыка змяншаецца. І ўсё ж трэба прызнаць: калі дзіця будзе доўга ў вадзе, яго, хутчэй за ўсё, пакусаюць. Так што кожны вызначае сам, купацца ў возеры ці лепш пайсці ў басейн. Можна правесці паралель: чалавек, які ідзе ў грыбы, разумее, што яго пакусаюць камары. Але ж усё роўна ідзе.
Ну а каб праблема хутчэй страціла вастрыню, трэба перастаць прыкормліваць пту-
шак — іншага выйсця няма. Трэба разумець, што ў стварэнні ачага цэркарыёзу вінаваты людзі, якія кормяць лебедзяў. А не чарот, не птушкі, не малюскі. І тым больш не возера.
— Няўжо няма спосабаў вырашыць праблему хутка і радыкальна?
Ю. В.: — Калі ачаг цэркарыёзу з’явіўся, ад яго складана пазбавіцца. Да нас прыязджалі спецыялісты па гэтым пытанні, расказвалі. На адным еўрапейскім возеры аб’явілі каранцін — закрылі турыстычную зону, здаецца, на 10 год (наўрад ці мы можам сабе такое дазволіць). Пасля гэтага стала крыху лепш…
Гутарыла Наталля ЛІСІЦКАЯ. Фота з архіва рэдакцыі.